چالش ها در استراتیژی آب در افغانستان

آب، مادۀ مرکبی است که ۶۷ حصۀ جهان را پوشانیده است. از جمله این آب ها ۳ فیصد آن شیرین است که دو فیصد آن در قطبها و تنها یک فیصد آن در دسترس بشر قرار دارد.

 کانادا چین، کلمبیا، پرو، برزیل، روسیه، ایالات متحدۀ امریکا، اندونزی و هند؛ کشورهایی است که ۶۰ فیصد آب شیرین را به خود تخصیص داده اند. متباقی ۸۰ کشور به قلت آب مبتلا ميباشند. روزانه بشر حصه يى از آب شیرین را زهری مملو از مرکبات کیمیاوی ساخته در طبیعت و یا بحر رها می کند.  آب شیرین در ابحار نبوده، بلکه در عمق زمین، کوه ها، جنگلات و دریاها می باشد. اگر آب شیرین در ابحار میبود، دبی و کشورهای عربی دارای بارندگی میبود. ضرورت است تا آب شیرین استفاده شده در کشور، دو باره تصفیه شده به طبیعت و آبیاری مزارع استفاده شود. 

  با افزايش نفوس نا موزون، مقدار آبهای آلوده و چرب ازدیاد یافته و ظرفیت‌های آبهای شیرین پائین می آيد.‌ در سال ۲۰۱۱ تعداد متولدین ۱۳۴ میلیون و تعداد وفیات ۵۶ میلیون بوده‌. این رشد اکثراً در کشورهای در حال توسعه یا عقب مانده می‌باشد. در دو طرف افغانستان، دو کشورى قرار دارد که رشد نفوس آن از ۲ درصد اضافه‌است. این حتماً بالای کشورهای همسایه تأثیر ناگوار دارد. بخصوص بالای ظرفیت‌های آب. در منطقه آسیای میانه، افغانستان با داشتن کوه ها  یگانه کشورى است که ۷۵ میلیارد مکعب آب شیرین دارد، صرف از ۲۰ میليون آن استفاده نموده متباقی به کشورهای همسایه می‌ریزد.

با رشد کشورهای آسیايی جنگ آب شروع میشود

درطی ۳۰ سال که افغانستان مصروف جنگ بود، کشورهای همسایه از آب دریاهای افغانستان درکشورهای خود پروژه‌هايی را بنا نمودند که برای آن‌ها نیز حیاتی است. این پروژه‌ها طوری بنا شده‌است که اصلاً آبی برای افغانستان باقی نخواهد ماند.

آب دریای کابل در حصه اتک، به دریای سند ریخته سر زمین‌های ملتان، علی پور و حیدر آباد را سیرآب و سرسبز می‌سازد. پاکستان کشوری است که نان گندم درآنجا خیلی اساس است و  پاکستان  پروژه‌های کشت گندم خودرا از همین آب تأمین می‌کند. درحالیکه از مدت ۳۰ سال است که پا کستان بندر تجارتی آبی خودرا بالای افغانستان به منظورهای خیلی ناروا مسدود نموده‌است که خلاف موازین کشورهای محاط به خشکه‌است. کشورهای تاجکستان و قرغیزستان که مانند افغانستان دارای منابع غنی آب اند نیز معضلات آب با سایر کشورهای آنطرف آمو دارند؛ ولی آن‌ها آب و برق ۲۴ ساعته طور نارمل دارند.  

"آن عده کشورهای آسیای میانه که در حوزه جهیل اورال قرار دارند، مهمترین تأمین‌کننده آب شیرین برای این کشورها همین جهیل به‌شمار می‌رود. ۹۰ درصد آب جهیل اورال از ریختن آبهای رود آمو می‌باشد. کانال معروف قرا قرم، شریان حیاتی آب ترکمنستان می‌باشد. رودخانه آمو به عنوان بزرگترین تأمین‌کننده آب برای این کانال به‌شمار می‌رود. ترکمنستان جز آب این کانال دیگر منبع آبی ندارد که تمام ترکمنستان را آبیاری نماید. کانال قراقروم برای حل مشکلات خشک‌سالی و کم‌آبی ترکمنستان احداث شده و از جمله بزرگترین پروژه‌های عمرانی داخلی شوروی  سابق به‌شمار می‌رفت. این کانال حجم بسیار زیاد آب رودخانۀ آمو را در شرق ترکمنستان گرفته و به داخل خاک این کشور جاری می‌سازد. کانال قره قروم دارای ۱۳۰۰ کیلومتر طول بوده و در مسیر شرق به غرب جریان دارد. این کانا ل حدود یک میلیون هکتار زمین کشاورزی را که شامل کشت‌زارهای پنبه می‌باشد، آبیاری می‌کند. ترکمنستان خشکترین منطقه آسیای میانه‌است. با مهار(زیر کنترول اوردن) نمودن آب دریای آمو، چندان آب برای ازبکستان و ترکمنستان باقی نخواهد ماند.

کشور تاجیکستان علاوه بر استفادۀ وسیع در بخش کشاورزی از آب آمو، در نظر دارد که به تعداد ۱۴ نیروگاه برقی را با توان مجموعی چهارهزار میگاوات، بالای رودخانه آمو اعمار کند که بزرگترین آن‌ها نیروگاه دشت جم با ظرفیت تولیدی ۱۵٫۶ میلیارد کیلووات ساعت برق در سال خواهد بود. هزینه این پروژه، تقریباً چهار هزار میلیون دالر امریکایی تخمین شده‌است."

ازبکستان

زیاده‌ترین آب دریای آمو را جمهوری ازبکستان در کشت نباتات به مصرف می‌رساند. دریای آمو دو بار داخل ازبکستان شده در اخیر، به جهیل اورال می‌ریزد که کشور قزاقستان از آن نیز استفاده می‌نماید. مزارع شش ولایت ازبکستان از آب دریای آمو سر سبز است. هکذا ازبکستان سد بزرگ (تورپالانگ) در جنوب ولایت سرخان دریا  اعمار نموده‌است. کانال بزرگ بخارا به منظور آبیاری و استحصال آب استیشن برق نوایی نیز بالای آب این دریا است. وهم از بکستان چندین بند و کانال ازین دریا ساخته‌است. وهم درین اواخر ترکمنستان و ایران سد دیگری را در مسیر دریای مرغاب اعمار نموده‌اند که هردو کشور آز آن استفاده می‌نمایند. ولی خواننده محترم با این همه کانال‌ها وسدهايی که ساخته شده‌است، یکی ازین کشورها نه به افغانستان توجه کرده‌اند نه به حیثیت بین‌المللی. تا حال چندین بار نشست نموده‌اند، ولی اصلاً افغانستان را اطلاع نداده‌اند. درحالیکه مردم این کشور از گرسنگی وبی آبی می‌میرند.

ایران

ایران کشوریست که  ۸۰ میلیون نفوس دارد، ولی ایران به دلیل سیاست آن بیشترین مصارف را بالای زراعت تخصیص داده است.  این کشور نیم نفوس را در جنگ و سیاست، نیم نفوس را غرض تامین احتیاجات تخصیص داده است .

شمال ایران دارای منابع آبی بوده، ولی جنوب آن خشک و بی آب میباشد که یگانه منبع آبی آن هامون، فراه رود، هری رود  و رود هلمند میباشد.

ایران کشور همسایه غربی افغانستان که از دریای هیرمند و هریرود استفاده می‌نماید. دولت ایران طی خشکسالی‌های اخیر بااستفاده از مشورت‌های تخصصی جاپانی‌ها، آب رودخانه هیرمند رادر گودال‌هايی که در کنار مرز با افغانستان اعمار گردیده، هدایت نموده و ذخیره می‌نماید. این ذخیره گاه‌های (مصنوعی) درایران به نام چاه‌های نیمه زابل یاد می‌شود که قبلاً تعداد آن‌ها به سه حلقه می‌رسید و این چاه‌نیمه‌ها به ظرفیت ۰٫۷ میلیارد متر مکعب برای مصرف آشامیدنی و حقابه زیست‌محیطی تالاب بین‌المللی هامون احداث گردیده بودند؛ اما دولت ایران با احداث چاه‌نیمه چهارمی ظرفیت آن‌ها را به ۱ میلیارد متر مکعب رسانید. برای احداث چاه ‌نیمه چهارم در مجاورت چاه‌نیمه‌های قبلی که با میلیون‌ها دالر احداث شده‌اند، مبلغ هشتاد میلیون دالر پول به مصرف رسیده وکار احداث آن دراوایل سال ۱۳۸۳ شمسی به پایان رسید.

طرح احداث خط لوله ۱۹۲ کیلومتری (آب برای شهر یک میلیون جمعیتی زاهدان) از پروژه‌های مهم دیگری است که جهت انتقال آب ذخیره شده از رود هیرمند، در چاه‌نیمه‌ها به شهر زاهدان درسال ۱۳۸۳ به بهره‌برداری سپرده شد. قراراست که آب انتقال شده توسط این خط لوله که مقدار آن به ۳۷ میلیون مترمکعب ميرسد، نیازهای آبی (هشتصد هزار نفر) از ساکنان شهر زاهدان مرکز استان سیستان وبلوچستان رادر سال تأمین کند. برای اجرای این پروژه هم مبلغی درحدود ۷۵ میلیون دالر به مصرف رسیده‌است. این در حالی است که به اساس معاهده سال ۱۳۵۱ در مورد تقسیم آب رودخانه هیرمند، جانب ایران حق استفاده از آب هیرمند را به‌طوری‌که در حال حاضر جریان دارد، دارا نمی‌باشد؛ زیرا مطابق به مفاد قرارداد تقسیم آب هیرمند بین دوکشور از مجموع ۱۷۶ متر مکعب فی ثانیه آب هیرمند، حقابه ایران صرف ۲۶ مترمکعب فی ثانیه که معادل ۸۲۰ میلیون مترمکعب درسال می‌شود، تعیین گردیده‌است. تأمین آب موردنیاز شهر زاهدان با جمعیت تخمیناً یک میلیونی آن از ذخیره‌های آب هیرمند، برخلاف مواد موافقت‌نامه تقسیم آب هیرمند میان ایران و افغانستان است؛ زیرا درهیچ ماده یا مواد آن افغانستان تعهدی به ایران نسپرده تا آب موردنیاز مرکز سیستان و بلوچستان  و بخصوص شهر زاهدان را از رودخانه هیرمند تهیه کند.

آیا آب هلمند دو باره قرار داد شود یا خیر؟

آب دریای هلمند در ۲۱ حوت سال ۱۳۵۱ بین موسی شفیق صدراعظم افغانستان و امیرعباس هویدا صدراعظم ایران به امضا رسید. این سند با پر جا بوده  و آینده های دور در آن دیده شده است. با تمدید قرارداد ایران از فشارهايى چون:

۱. بندر جابهار

۲. مهاجرین

۳. مبارزه علیه تروریزم  و ده ها مطلب دیگر استفاده خواهد نمود.

قرارداد وقتی به امضا رسیده بود که افغانستان تحت هیچگونه فشار سیاسی قرار نداشت. بنا بر این، تمدید قرارداد به ضرر افغانستان است. 

يادداشت: این مقاله بيانگر نظر نویسنده است، پژواک در قبال آن مسئوليتى ندارد.